En zij zeulde haar dochtertje over de schouder door het oorlogsgewoel

Die peuter, zo herinnerde ooggetuige Catherine Baird zich na het oorlogsgewoel in de Gordel van Smaragd, ‘hield zich kranig als wij in vieze stinkende en bloedhete treinen, en daarna ook nog urenlang te voet onder de ongenadig straffende tropenzon, op onbarmhartige wijze van het ene gevangenenkamp naar het andere werden gesleept. Het was op één van die barbaarse tochten door de bushbush van Java dat Elleke met een hoog stemmetje tegen een oude vrouw gilde: ‘Niet mopperen.’ Ondanks onze uitzichtloze ellende moesten we allemaal lachen om die wijsneus. Ik zie nog het beeld voor me van moeder Beatrice die haar dochtertje over de schouder meezeulde. Het zweet gutste van haar gezicht op de rug van het kind. Beatrice hield haar blik stijf gericht op die eindeloze, bloedhete straat voor ons. En toen klonk weer dat iele kinderstemmetje dat uitschreeuwde: ‘Mam, kijk naar de sterren’. Alle voort sloffende vrouwen richtten als op commando de blik omhoog.’

Hoe oud Ellen toen was? Waarschijnlijk drie. Het kampleven sloopte de geïnterneerden. Ze kregen beriberi, dikke benen door vitaminegebrek. Zaten onder de luizen. Ze werden kierewiet vanwege alle insecten die wegvraten wat in hun buurt kwam. De gedetineerden raakten aan de racekak. De moeder van Ellen trad op als woordvoerster van andere opstandige gevangenen en onderging lijfstraffen zoals onder water dompeling. Beatrice liep dysenterie op, maar ook paratyfus en cholera.

Twee dagen voordat Nederlands-Indië capituleerde, werd Ellen geboren in het ziekenhuis van Bandoeng. In de wijde omtrek vielen de bommen. De enige tastbare herinneringen aan haar eerste levensjaren vormen het gebutste tinnen drinkbekertje, de houtskooltekening die een onbekend gebleven medegevangene van haar had gemaakt, de donkergroene kledingkist van de repatriëring, de kampfoto met stempel voor een zoveelste gevangenenkamp, en het krantenartikel. Moeder en dochtertje, ook vader en beide zoons, ze overleefden allemaal de oorlog. Maar zowel Beatrice als haar tweede zoon Wiebe stierven tussen hun zestigste en zeventigste in een psychiatrische kliniek. Toen de dementie bij Ellen voortschreed en ze niet meer thuis kon wonen, zei ze eens: ‘Ik ben achter prikkeldraad geboren, ik ga ook achter prikkeldraad dood’. Ze corrigeerde zichzelf. ‘Het waren op Java bamboematten. Zoals in het verpleeghuis cijfersloten. Opgesloten en niet anders dan dat.’ 

‘Huil maar’, heb ik Ellen de afgelopen zeven jaar dikwijls gezegd. Het voelde zo onrechtvaardig, die parkinson en dementie. Gezondheid wordt als een vanzelfsprekendheid beleefd, totdat. Gelukkig beschikken we over een verpleeghuis dat zijn tijd vooruit is. Ellen is er hotelgast. Ze komt en ze gaat. Ik kan bij haar blijven slapen zo vaak ik wil. Samen in één bed, zo vertrouwd. Maar vandaag schrijnt het te lezen dat vrienden vandaag in Amsterdam naar de voorstelling Anne gaan. Wat had ik dat ook nog graag gedaan met mijn prachtige lichtbruin getinte meisje met grote donkerbruine ogen.

Het is weer 4 mei. De zon komt op. Vanavond om acht uur is het weer zover. De Dodenherdenking blijft voor ons belangrijk. Zoals ook de jaarlijkse herdenking op 25 augustus op Bronbeek van de Japanse vrouwenkampen op Java. Ellen liet op Bronbeek elk jaar weer haar ogen dwalen over de onafzienbare lijst met namen van personen die tussen maart 1942 en eind 1945 in de kampen hadden geleden. Ook haar eigen naam kwam ze tegen. Het deed haar veel. Dan kneep ze stevig in mijn hand als om te zeggen: help me door dit moment heen. Vandaag weer 4 mei. De vlag wappert weer halfstok. Het belooft mooi weer te worden vandaag. Ik zal enkele mensen uitnodigen voor met Ellen en mij in de achtertuin. Ik ga een pan rijk gevulde katjangsoep maken met kroepoek erbij. We mogen het leven genieten - dat voorrecht is in Europa en in de Pacific bevochten en door miljoenen met hun eigen leven betaald. Vanavond schuift Ellen even na achten weer in rolstoel langs het monument in Vleuten, de vogelgeluiden vanuit de boomtoppen zullen ons opnieuw herinneren aan de vrijheid.

Johan Carbo